Phalanx chéo của Epaminondas ở trận Leuctra. Cánh quân mạnh bên trái tiến tới trong khi cánh quân yếu bên phải rút lui hoặc đứng yên tại chỗ. Khối lính đỏ biểu diễn lính tinh nhuệ trong mỗi đội hình.Phalanx chéo của Epaminondas ở trận Leuctra chống lại Sparta, năm 371.BC

Lịch sử ban đầu của phalanx phổ biến là chiến tranh giữa các toán hoplite từ cuộc chiến giữa các thành bang. Kết quả thông thường thì khá giống nhau, những đội hình chai cứng đâm vào nhau cho tới khi một vỡ nát. Tiềm năng cao hơn của phalanx được chứng minh ở trận Marathon (490 TCN). Gặp một lực lượng lớn hơn rất nhiều của Darius I, quân Athens đã dàn mỏng phalanx và vì vậy kéo dài hàng đầu tiên ra, tránh bị đánh vào sườn. Dù vậy, dù một đội hình phalanx được giảm độ sâu chăng nữa cũng không thể dừng bước bộ binh trang bị nhẹ của Ba Tư. Sau khi đánh cho hai cánh Ba Tư phải bỏ chạy, hoplite cánh của Athens co sát lại và tiêu diệt lực lượng tinh nhuệ ở trung quân Ba Tư, và cuối cùng là một chiến thắng giòn giã của Athens. Xuyên suốt chiến tranh Hy Lạp – Ba Tư đội hình hoplite phalanx đã được chứng minh là mạnh hơn bộ binh Ba Tư rất nhiều (như những trận Thermopylae hoặc Plataea).

Có lẽ ví dụ điển hình nhất của sự tiến hóa phalanx là cách tiến quân xiên, nổi tiếng nhất là trong trận Leuctra. Ở đó, tướng Epaminondas đã dàn mỏng cánh phải và trung quân phalanx, và đẩy sâu cánh trái tới 50 hàng. Như vậy, Epaminondas đã đảo ngược tiền lệ là cánh phải phalanx là mạnh nhất. Việc này cho phép quân Thebes tấn công cực mạnh quân tinh nhuệ Sparta ở cánh phải bên kia. Nghĩa là khi đó, trung quân và cánh phải Thebes càng lúc càng lùi dần, giữ cho những phần yếu này không bị tiêu diệt. Khi lính Sparta đã bỏ chạy ở cánh trái Thebes, thì những phần còn lại của đội hình Sparta cũng vỡ nát. Vì vậy bằng cách tập trung hóa sức mạnh tấn công của hoplite. Epaminondas đã hạ gục một kẻ thù tưởng như vô địch.

Vua Philip II của Macedonia đã bị bắt ở Thebes làm con tin vài năm, và đã chú ý tới cải cách của Epaminondas. Khi quay về quê nhà, ông đã dựng nên một lực lượng bộ binh cách mạng, đã thay đổi số phận của thế giới Hy Lạp. Phalangites của Pillip là lực lượng quân đội chuyên nghiệp đầu tiên ở Hy Lạp Cổ không kể đến Sparta. Họ được vũ trang giáo dài hơn và đâm sâu hơn và có chiến thuật và vận động tiến hóa, phức tạp hơn. Quan trọng hơn, phalanx của Phillip là lực lượng đa dạng, kết hợp rất nhiều lính đánh xa và kỵ binh, quan trọng nhất là kỵ binh Companion huyền thoại. Phalanx Macedonia bây giờ sử dụng để đâm trung quân đối phương, trong khi kỵ binh và bộ binh cơ động tấn công hai cánh đối phương. Nó có uy thế lớn hơn nhìêu so với những lực lượng tĩnh tại của Các Thành Bang Hy Lạp, điều này được thể hiện rõ trong trận Chaeronea, quân Phillip II đã tiêu diệt phalanx của liên minh Theban và Athens.